Ο βιότοπος που ζούσαν
Η επιλογή της περιοχής, στην οποία άφησαν τα άλογα οι ιδιοκτήτες τους μετά την εκμηχάνιση της γεωργίας, δεν έγινε τυχαία. Για να κατανοήσουμε τις αιτίες που οδήγησαν τους ιδιοκτήτες των αλόγων να τα αφήσουν στην συγκεκριμένη περιοχή, πρέπει πρώτα να ανατρέξουμε και να κατανοήσουμε τις συνθήκες και τις συνήθειες των γεωργών και των κτηνοτρόφων τη περίοδο που τα άλογα ήταν μέσα στα σπίτια τους. Πριν την εκμηχάνιση της γεωργίας κάθε οικογένεια είχε το λιγότερο ένα «ζωντανό» ενώ οι περισσότερες είχαν δυο. Μερικές οικογένειες, που είχαν στην κατοχή τους πολλά κτήματα, διατηρούσαν περισσότερα άλογα. Την περίοδο που αλώνιζαν τα σιτηρά απαιτούνταν μεγαλύτερος αριθμός αλόγων, έτσι οι οικογένειες που είχαν πολλά άλογα, εκτός των δικών τους εργασιών, αναλάμβαναν το αλώνισμα των σιτηρών και για τρίτους με αμοιβή ή με ανταλλαγή εργασίας. Επειδή όμως δε μπορούσαν να συντηρούν μεγάλο αριθμό αλόγων άφηναν τα άλογα την περίοδο που δεν τα χρειαζόντουσαν ελευθέρα στα βουνά για να ελαχιστοποιήσουν το κόστος της διαβίωσής τους. Οι κάτοικοι των χωριών που βρίσκονται γύρω από το μεγαλύτερο βουνό του νησιού τον Αττάβυρο τα αφήναν στην κορυφή αυτού του βουνού. Στην κοινότητα Αρχάγγελου οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι συμφώνησαν και χώρισαν νοητά την καλλιεργήσιμη γη σε τρία μέρη. Αυτήν την συμφωνία την ονόμαζαν «μετόχι» και την τηρούσαν με ευλάβεια. Το κάθε μετόχι έπαιρνε την ονομασία του από το όνομα της περιοχής: το Ναπενό, το Κεραμενό και το Κολυμπενό. Τα δύο μετόχια τα χρησιμοποιούσαν οι κτηνοτρόφοι για τα κοπάδια τους ενώ οι γεωργοί έσπερναν το ένα από αυτά. Κάθε χρονιά η χρήση των μετοχίων άλλαζε κυκλικά και από αυτή την «κυκλική» χρήση ωφελούνταν και οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι. Τα άλογα ακολουθούσαν την πορεία των κτηνοτρόφων. Οι ιδιοκτήτες αλόγων τα έπαιρναν στο Kεραμενό και στο Nαπενό μετόχι, το Kολυμπενό δεν έχει μεγάλο και ελεύθερο χώρο για να μπορούν να αφεθούν τα άλογα. Το Κεραμενό μετόχι είχε σύνορα το χείμαρρο που κατεβαίνει από το χωριό στη παραλία Στεγνά και περιλαμβάνει τις περιοχές Στεγνά, Κεραμί, Προφήτης Ηλίας, Κάραβος, Άγιοι Θεόδωροι και Λιβάδα. Όταν τα άλογα ήταν στο Κεραμενό μετόχι έπιναν νερό από την βρύση του Κεραμιού και από την βρύση των αγίων Θεοδώρων. Το Ναπενό μετόχι ήταν το μεγαλύτερο. Συμπεριλάμβανε όλο τον κάμπο που εκτείνεται βοριοδυτικά του χωριού. Ξεκινούσε από τα όρια του τότε οικισμού;;; και έφτανε έως τα σύνορα των κοινοτήτων Αρχίπολης και Πλατανίων. Τα άλογα στο Ναπενό μετόχι ζούσαν πάνω και γύρω από τα βουνά Στρογγυλό και Κουτσούτη και έπιναν νερό από τις βρύσες του Πισωκάμινου, του Αι Ζαχαρία, της Δήλιας (του κόλου το πηγάδι ), της Μαύρης μυρτιάς, από το νερόλακκο στο Γιάμπελο και από τις ρεματιές της Παχιά και του Βαβούρα. Η περιοχή που αφέθησαν και έζησαν για πάρα πολλά χρόνια ελεύθερα τα άλογα είναι ένα μεγάλο τμήμα του Ναπενού μετοχιού, το οποίο βρίσκεται βόρια και δυτικά του κοινοτικού διαμερίσματος Αρχαγγέλου της Ρόδου και συμπεριλαμβάνει το όρος Κουτσούτης, ύψους 557μ. και το όρος Στρογγυλός, ύψους 466μ. Τα άλογα ζούσαν πάνω και περιμετρικά των βουνών που προαναφέρθηκαν, σε έκταση περίπου 20.000τμ. Το 2006 η παραπάνω περιοχή μαζί με την κοιλάδα του Αίθωνα εντάχτηκαν στις προστατευόμενες περιοχές NATURA 2000. Η δυτική και η βορινή πλευρά των βουνών, που προαναφέρθηκαν, καλύπτεται από πυκνό δάσος πεύκου και κυπαρισσιού. Ανάμεσα στις δυο κορυφές υπάρχουν μικρά και μεγάλα επίπεδα τμήματα με χαμηλή βλάστηση. Διάσπαρτα και στα δυο βουνά υπάρχουν αιωνόβια λιόπουρνα και άγριες αχλαδιές. Τα εγκαταλειμμένα μαντριά, οι τοίχοι που είναι κτισμένοι με την μέθοδο της ξερολιθιάς και οι πεζούλες που βρίσκονται ακόμα και μέσα στο δάσος, μαρτυρούν την προγενέστερη χρήση της γης. Τα αλογάκια μας ζούσαν στην παραπάνω περιοχή για πάρα πολλά χρόνια, πριν την εκμηχάνιση της γεωργίας υπό την επιτήρηση των ιδιοκτητών τους και μετά την εκμηχάνιση χωρίς καμία προστασία. Την πρώτη περίοδο που αφέθησαν ελεύθερα ο πληθυσμός τους αυξήθηκε και διαβιούσαν σε αγέλες. Το 2000 όταν ανεβαίναμε συχνά για να τα δούμε και για να μεθοδεύσουμε την μεταφορά τους σε πεδινό και ελεγχόμενο μέρος, η αγέλη ήταν μια. Οι καιρικές συνθήκες καθόριζαν την θέση τους και η πηγή που έπιναν νερό καθόριζε την ημερήσια τους πορεία. Τον χειμώνα για να αποφύγουν τον δυνατό βοριά κατέβαιναν νότια, στην περιοχή Καμένη Πεζούλα, στην περιοχή Κκίργκα, στον Κουρέπι και στην περιοχή Βουστέρνι. Το καλοκαίρι διανυκτέρευαν ανάμεσα στις δυο κορυφές, στην περιοχή ο κάμπος του Στρογγυλού ή στην βορινή πλευρά του βουνού, στην περιοχή Γιάμπελο. Το μέρος που προτιμούσαν και έμεναν περισσότερο, όσο οι καιρικές συνθήκες το επέτρεπαν, ήταν ο κάμπος του Μουσταφά και του Χαλίλη. Η επιλογή της παραπάνω περιοχής για να αφεθούν τα άλογα μετά την εκμηχάνιση της γεωργίας δεν έγινε τυχαία. Ο χώρος αυτός από παράδοση τα φιλοξενούσε κάθε δεύτερο χρόνο, είναι μεγάλος σε έκταση και εξολοκλήρου εγκαταλείφτηκε από τους γεωργούς. Περιμετρικά των βουνών μέχρι και τις μέρες μας υπάρχουν μερικά μαντριά. Πάνω στα βουνά Κουτσούτης κα Στρογγυλός ζουν ελάφια λαγοί και πολλά είδη πουλιών. Κάτω από καθεστώς προστασίας θα μπορούσε στο μέλλον να έχει και άλογα.
